Text follows in English
Μέσα από τα ερείπια της Ιστορίας, εκεί όπου το φως δεν είναι ακόμη φως και το σκοτάδι κουβαλά τις πληγές του πολέμου, γεννήθηκε μια ποιητική φωνή που δεν κραύγαζε για δόξα ή νίκη, αλλά για απώλεια, αμφισβήτηση, απογοήτευση, μοναξιά και….ήττα!
Ήταν οι λεγόμενοι «ποιητές της ήττας» που υπήρξαν οι πιο ουσιαστικοί μάρτυρες μιας εποχής κατακερματισμένης από τη φρίκη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου. Η ποίησή τους δεν κρατούσε λάβαρο, μα έναν καθρέφτη – απέναντι στον οποίο στεκόταν ένας λαός κουρασμένος, απογοητευμένος μα όχι τελείως λυγισμένος.
Ο όρος «ποίηση της ήττας» δεν αναφέρεται μονάχα στην ιστορική ή πολιτική αποτυχία, αλλά αγγίζει βαθύτερα υπαρξιακά στρώματα. Είναι η ήττα της πίστης, της ιδεολογίας, του συλλογικού ονείρου, της ανθρώπινης ελπίδας που λιγοστεύει. Είναι οι σιωπές που ακολουθούν τον ήχο των όπλων. Η απογοήτευση για ότι ανέμενες φωτεινό και όμως τελικά είναι σκοτεινό!
Οι φωνές που μίλησαν όταν όλα σίγησαν
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ο Άρης Αλεξάνδρου, ο Τίτος Πατρίκιος, ο Μιχάλης Κατσαρός, ο Βύρων Λεοντάρης, ο Γεράσιμος Σπυράκης και άλλοι, στάθηκαν μετέωροι ανάμεσα στην ιστορική καταστροφή και την εσωτερική ανάγκη να καταγράψουν την αλήθεια χωρίς εξιδανικεύσεις. Ήταν ποιητές χωρίς ήρωες, χωρίς έπαρση, χωρίς σωτήρες. Πήραν τους στίχους παραμάσχαλα, την απογοήτευση στο ένα χέρι και τη πένα στο άλλο και έγραψαν ποιήματα διαχρονικά με μια δύναμη απίστευτη που καταφέρνουν να αγγίζουν καρδιές και μυαλά.
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης, από τους πιο χαρακτηριστικούς της γενιάς, έζησε διώξεις, φυλακίσεις και καταδίκη σε θάνατο για τις ιδέες του. Μα παρέμεινε όρθιος. Η ποίησή του, λιτή αλλά βαθιά, απέπνεε μια πικρή συνείδηση και μια αμετακίνητη αξιοπρέπεια. Στα ποιήματά του, μιλά για τις “ξυπόλυτες μάνες”, για τις “φλεγόμενες πόλεις”, για τους ανθρώπους που προδόθηκαν μα δεν πρόδωσαν. Με ένα ιδιότυπο μείγμα θρήνου και αντίστασης, μεταφέρει το αίσθημα της συλλογικής ήττας, αλλά και της ηθικής επιμονής. Γιατί, αλήθεια, τι πιο ηρωικό από το να προδίδεσαι αλλά να μη προδίδεις
Ο Άρης Αλεξάνδρου, με το ιδιαίτερα φιλοσοφημένο και υπαρξιακό του βλέμμα, πλάθει μια ποίηση σιωπηλή, βαθιά και ανατρεπτική. Ο Τίτος Πατρίκιος, πιο εξισορροπημένος, γεφυρώνει την ιστορία με την προσωπική εμπειρία και τον μύθο. Ο Μιχάλης Κατσαρός φωνάζει με αγανάκτηση, γράφοντας το εμβληματικό «Μη συμμορφώνεσθε», ποιητικό μανιφέστο της ανυπακοής. Ο Βύρων Λεοντάρης, περισσότερο στοχαστικός και στοχαστής, βυθίζεται στην αμφισβήτηση της γλώσσας και της ίδιας της ποίησης. Ο Γεράσιμος Σπυράκης καταθέτει τη δική του πικρή λιτότητα.
Μιχάλης Κατσαρός – Μη συμμορφώνεσθε
Μη συμμορφώνεσθε προς τας υποδείξεις
Δεκαπέντε στίχοι, πέντε δραχμές
ο κόσμος πάει
Μη συμμορφώνεσθε προς τας υποδείξεις
Ειδικώς μην υποκύπτετε
εις την γοητείαν του διευθυντού
και της γραμματέως – είναι και οι δύο
εξίσου ένοχοι
Μη συμμορφώνεσθε προς τας υποδείξεις
Μην ακούτε τους μεγαφώνους
σκοτώνουν τ’ αυτιά
και τη μουσική
Μη συμμορφώνεσθε προς τας υποδείξεις
Εγώ ο Μιχάλης Κατσαρός
γεννηθείς εν Ελλάδι
της Ευρώπης
φιλόπατρις
συνιστώ
επανάστασιν
ατομικήν
κοινωνικήν
οπωσδήποτε
επανάστασιν
Μη συμμορφώνεσθε προς τας υποδείξεις
Το μέλλον σας ανήκει
ο χρόνος είναι ανοιχτός
Μη συμμορφώνεσθε προς τας υποδείξεις
Όρθιοι και μόνοι μέσα στη φοβερή ερημία του πλήθους
Οι «ποιητές της ήττας» δεν ήταν απλώς χρονικογράφοι μιας ματωμένης περιόδου· ήταν οι εσωτερικοί κριτές της, οι εραστές της ανθρώπινης ευθραυστότητας. Σαν ψαράδες που άφησαν τα δίχτυα τους και πήραν τα βήματα Του – όπως γράφει ο Αναγνωστάκης – βάδισαν σε μονοπάτια χωρίς τέλος, με τα μάτια ανοιχτά και τη ματιά καθαρή.
Η ποίηση αυτών των δημιουργών δεν προσφέρει παρηγοριά, αλλά συνείδηση. Δεν διδάσκει τη νίκη, αλλά τη σημασία της αντίστασης ακόμη και στην ήττα. Μια αντίσταση αθόρυβη, όπως του ποιητή που «δεν παραδέχτηκε την ήττα», που «περιμένει, όρθιος και μόνος σαν και πρώτα».
Η πολιτική και υπαρξιακή κληρονομιά
Η συμβολή τους στην ελληνική λογοτεχνία είναι ανεκτίμητη. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί εξ αυτών τιμήθηκαν με βραβεία, μεταφράστηκαν σε ξένες γλώσσες και μελοποιήθηκαν από κορυφαίους συνθέτες, όπως ο Θεοδωράκης και ο Μικρούτσικος. Κι όμως, κανείς τους δεν εξαργύρωσε τη φωνή του με εξουσία ή εξιλέωση. Παρέμειναν εκείνοι που μιλούσαν «για το δάκρυ των μελλοθανάτων» και «για τα φορτωμένα καμιόνια» σε μια πατρίδα που κουβαλούσε τα φαντάσματά της.
Μια ποίηση που επιμένει να μας κοιτάζει
Σήμερα, σε εποχές άλλων ειδών ήττας – ηθικών, ιδεολογικών, πολιτικών, υπαρξιακών – η ποίησή τους παραμένει απελπισμένα επίκαιρη. Μας καλεί όχι να θρηνήσουμε, αλλά να δούμε. Να σταθούμε. Να συλλογιστούμε. Και, ίσως, να ψελλίσουμε κάτι δικό μας, μέσα στη σιωπή.
Γιατί υπάρχουν λέξεις που γράφονται μόνο όταν δεν απομένει τίποτα άλλο να ειπωθεί. Λίγο πριν το μεγάλο τέλος, ή τη μεγάλη ήττα.
Και οι «ποιητές της ήττας» ήξεραν να τις γράφουν.
Εμείς, ω εμείς!- τι κάνουμε μπροστά στην όποια ήττα;
Το SkalaTimes κλείνει αυτό το αφιέρωμα στους ποιητές της ήττας με δύο ποιήματα του Αναγνωστάκη:
Κι ἤθελε ἀκόμη…
Κι ἤθελε ἀκόμη πολὺ φῶς νὰ ξημερώσει. Ὅμως ἐγὼ
Δὲν παραδέχτηκα τὴν ἧττα. Ἔβλεπα τώρα
Πόσα κρυμμένα τιμαλφῆ ἔπρεπε νὰ σώσω
Πόσες φωλιὲς νεροῦ νὰ συντηρήσω μέσα στὶς φλόγες.
Μιλᾶτε, δείχνετε πληγὲς ἀλλόφρονες στοὺς δρόμους
Τὸν πανικὸ ποὺ στραγγαλίζει τὴν καρδιά σας σὰ σημαία
Καρφώσατε σ᾿ ἐξῶστες, μὲ σπουδὴ φορτώσατε τὸ ἐμπόρευμα
Ἡ πρόγνωσίς σας ἀσφαλής: Θὰ πέσει ἡ πόλις.
Ἐκεῖ, προσεχτικά, σὲ μιὰ γωνιά, μαζεύω μὲ τάξη,
Φράζω μὲ σύνεση τὸ τελευταῖο μου φυλάκιο
Κρεμῶ κομμένα χέρια στοὺς τοίχους, στολίζω
Μὲ τὰ κομμένα κρανία τὰ παράθυρα, πλέκω
Μὲ κομμένα μαλλιὰ τὸ δίχτυ μου καὶ περιμένω.
Ὄρθιος καὶ μόνος σὰν καὶ πρῶτα περιμένω.
Φοβᾶμαι…
Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἑφτὰ χρόνια ἔκαναν πὼς δὲν εἶχαν πάρει χαμπάρι
καὶ μία ὡραία πρωία μεσοῦντος κάποιου Ἰουλίου
βγῆκαν στὶς πλατεῖες μὲ σημαιάκια κραυγάζοντας «δῶστε τὴ χούντα στὸ λαό».
Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ μὲ καταλερωμένη τὴ φωλιὰ
πασχίζουν τώρα νὰ βροῦν λεκέδες στὴ δική σου.
Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ σοῦ κλείναν τὴν πόρτα
μὴν τυχὸν καὶ τοὺς δώσεις κουπόνια καὶ τώρα
τοὺς βλέπεις στὸ Πολυτεχνεῖο νὰ καταθέτουν γαρίφαλα καὶ νὰ δακρύζουν.
Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ γέμιζαν τὶς ταβέρνες
καὶ τὰ σπάζαν στὰ μπουζούκια κάθε βράδυ καὶ τώρα τὰ ξανασπάζουν
ὅταν τοὺς πιάνει τὸ μεράκι τῆς Φαραντούρη καὶ ἔχουν καὶ «ἀπόψεις».
Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἄλλαζαν πεζοδρόμιο ὅταν σὲ συναντοῦσαν
καὶ τώρα σὲ λοιδοροῦν γιατὶ, λέει, δὲν βαδίζεις ἴσιο δρόμο.
Φοβᾶμαι, φοβᾶμαι πολλοὺς ἀνθρώπους.
Φέτος φοβήθηκα ἀκόμη περισσότερο.
Κι ένα αγαπημένο μας, του Κατσαρου για την “εικόνα την καλή που θα σου φέρω μια αυγή”:
Τὴν εἰκόνα σου σεβάστηκα
στὴ φλόγα δὲν ἐκράτησα,
τὴν εἰκόνα τὴν καλὴ
θὰ σοῦ φέρω μίαν αὐγή.
Χρώματα, χρώματα
ἄσε τὰ καμώματα
χρώματα, χρώματα
χρώματα κι ἀρώματα.
Τὴν εἰκόνα σου σεβάστηκα
καὶ κράτησα
καὶ τὰ χέρια μου θὰ ἑνώσω
πρὶν στὴ ζητιανιὰ τὴ δώσω.
Χρώματα, χρώματα
χρώματα κι ἀρώματα
χρώματα, χρώματα
ἄσε τὰ καμώματα.
The Poets of Defeat: Speaking Through Silence and Disappointment
From the ruins of History, where light is not yet light and darkness carries the wounds of war, a poetic voice was born—not crying out for glory or victory, but for loss, doubt, disappointment, loneliness, and… defeat!
These were the so-called “poets of defeat,” the most genuine witnesses of an era shattered by the horrors of World War II and the Civil War. Their poetry did not carry a banner but a mirror—before which stood a people tired, disappointed, yet not completely broken.
The term “poetry of defeat” does not refer solely to historical or political failure, but touches deeper existential layers. It is the defeat of faith, ideology, collective dreams, and the dwindling of human hope. It is the silences that follow the sound of weapons. The disappointment for what you expected to be bright but ultimately was dark!
Voices that spoke when everything fell silent
Manolis Anagnostakis, Aris Alexandrou, Titos Patrikios, Michalis Katsaros, Byron Leontaris, Gerasimos Spyrakis, and others stood suspended between historic catastrophe and the internal need to record truth without idealizations. They were poets without heroes, without arrogance, without saviors. They took their verses under their arm, disappointment in one hand and the pen in the other, and wrote timeless poems with incredible power that manage to touch hearts and minds.
Manolis Anagnostakis, one of the most emblematic of the generation, experienced persecution, imprisonment, and death sentences for his ideas. Yet he remained standing. His poetry, spare but deep, exuded a bitter conscience and unwavering dignity. In his poems, he speaks of “barefoot mothers,” “burning cities,” people who were betrayed but did not betray. With a unique blend of lament and resistance, he conveys the feeling of collective defeat, but also moral persistence. Because truly, what is more heroic than to be betrayed but not to betray?
Aris Alexandrou, with his particularly philosophical and existential outlook, creates silent, deep, and subversive poetry. Titos Patrikios, more balanced, bridges history with personal experience and myth. Michalis Katsaros shouts with indignation, writing the emblematic “Do Not Comply,” a poetic manifesto of disobedience. Byron Leontaris, more contemplative and thoughtful, dives into the questioning of language and poetry itself. Gerasimos Spyrakis offers his own bitter austerity.
Michalis Katsaros – Do Not Comply
Do not comply with the instructions
Fifteen verses, five drachmas
the world goes on
Do not comply with the instructions
Especially do not yield
to the charm of the director
and the secretary – both are
equally guilty
Do not comply with the instructions
Do not listen to the megaphones
they kill the ears
and the music
Do not comply with the instructions
I, Michalis Katsaros,
born in Greece
of Europe,
a patriot,
recommend
revolution,
individual,
social,
definitely
revolution
Do not comply with the instructions
The future belongs to you
time is open
Do not comply with the instructions
Standing alone and upright in the terrible desert of the crowd
The “poets of defeat” were not merely chroniclers of a bloody era; they were its internal judges, lovers of human fragility. Like fishermen who abandoned their nets and took the steps of God—as Anagnostakis writes—they walked endless paths with open eyes and clear vision.
The poetry of these creators does not offer consolation, but conscience. It does not teach victory, but the importance of resistance even in defeat. A silent resistance, like the poet who “did not admit defeat,” who “waits, standing alone as before.”
The political and existential legacy
Their contribution to Greek literature is invaluable. It is no coincidence that many of them were honored with awards, translated into foreign languages, and set to music by leading composers like Theodorakis and Mikroutsikos. Yet none of them cashed in their voice for power or redemption. They remained those who spoke “for the tears of the doomed” and “for the loaded trucks” in a homeland haunted by its ghosts.
Poetry that insists on looking at us
Today, in times of other kinds of defeat—moral, ideological, political, existential—their poetry remains desperately relevant. It calls us not to mourn, but to see. To stand. To reflect. And perhaps, to whisper something of our own, in the silence.
Because there are words written only when there is nothing left to say. Just before the great end, or the great defeat.
And the “poets of defeat” knew how to write them.
We, oh we! — what do we do in the face of any defeat?
SkalaTimes closes this tribute to the poets of defeat with two poems by Anagnostakis:
And still he wanted…
And still he wanted much light to dawn. But I
Did not admit defeat. I saw now
How many hidden treasures I had to save
How many nests of water to sustain within the flames.
You speak, you show mad wounds in the streets
The panic strangling your heart like a flag
You nailed on balconies, hurriedly loaded the cargo
Your prognosis sure: The city will fall.
There, carefully, in a corner, I gather orderly,
I wisely block my last outpost
I hang severed hands on the walls, I decorate
The windows with severed skulls, I weave
My net with severed hair and wait.
Standing and alone as before, I wait.
I am afraid…
I am afraid of people who for seven years pretended they hadn’t noticed
and one fine morning in mid-July
came out to the squares waving flags shouting “give the junta to the people.”
I am afraid of people who with a soiled nest
now struggle to find stains on yours.
I am afraid of people who closed their doors on you
lest you give them coupons, and now
you see them at the Polytechnic laying carnations and crying.
I am afraid of people who filled taverns
and smashed them every night at the bouzouki clubs and now smash them again
when seized by Farantouri’s passion and have “opinions.”
I am afraid of people who changed sidewalks when they met you
and now scorn you because, they say, you do not walk a straight path.
I am afraid, I fear many people.
This year I feared even more.
And one of our favorites, by Katsaros, about “the good image I will bring you one dawn”:
I respected your image
I did not keep it in the flame,
the good image
I will bring you one dawn.
Colors, colors
leave the tricks alone
colors, colors
colors and fragrances.
I respected your image
and I kept it
and my hands I will join
before giving it away in begging.
Colors, colors
colors and fragrances
colors, colors
leave the tricks alone.
